Aleksander Wolszczan

---

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Alaksander Wolszczan, urodzony w Szczecinku, jest synem Jerzego Wolszczana, który brał udział w II wojnie światowej jako żołnierz Armii Krajowej (Kedyw) w czasie kampanii wrześniowej. Już wkrótce po jego narodzinach, rodzina przeniosła się do Szczecina, gdzie ojciec ukończył studia z zakresu ekonomii, co umożliwiło mu podjęcie pracy na wyższych uczelniach w tym mieście od 1950 roku. Młody Aleksander od wczesnego dzieciństwa zafascynowany był niebem i gwiazdami; to ojciec zaszczepił w nim miłość do astronomii poprzez opowiadanie licznych historii o gwiezdnych konstelacjach, w tym mitach greckich, rzymskich oraz chińskich. Już w wieku 6-7 lat zaczął poznawać podstawy astronomii, a z rodzinnego strychu obserwował księżyce Jowisza przy użyciu lunetki, którą samodzielnie skonstruował z okularowych soczewek.

Po ukończeniu VI Liceum Ogólnokształcącego im. Stefana Czarnieckiego w Szczecinie i zdaniu matury, Wolszczan podjął studia astronomiczne na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Już podczas studiów pracował jako stażysta techniczny, a po ich zakończeniu w 1969 roku, został zatrudniony jako asystent. Rok później, w 1973, wyruszył na staż do Max-Planck-Institut für Radioastronomie w Bonn, gdzie miał okazję pracować z radioteleskopem Effelsberg. W 1975 roku obronił doktorat na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w dziedzinie fizyki.

Praca naukowa i dydaktyczna

W momencie, gdy w Polsce wprowadzono stan wojenny, Wolszczan ponownie przeniósł się do Bonn, gdzie otrzymał liczne propozycje pracy naukowej w amerykańskich instytucjach. Ostatecznie wybrał Cornell University, słynący z posiadania największego wówczas na świecie radioteleskopu o średnicy przekraczającej 300 metrów, znajdującego się w pobliżu Arecibo na Portoryko. W 1990 roku uzyskał możliwość korzystania z tego radioteleskopu do realizacji swojego programu badawczego. W Arecibo współpracował m.in. z Josephem H. Taylorem Jr, który otrzymał w 1993 roku Nagrodę Nobla za odkrycie nowego rodzaju pulsarów, co otworzyło nowe możliwości badań nad grawitacją. W swoim wykładzie noblowskim, Taylor wspomniał o współpracy z Wolszczanem oraz jego publikacji dotyczącej pulsarów milisekundowych, zaznaczając jednocześnie, że wyniki ich wspólnych badań wówczas jeszcze nie były publikowane. W trakcie swoich badań, Wolszczan odkrył sygnały radiowe pochodzące z milisekundowego pulsara PSR 1257+12, co przyczyniło się do odkrycia pierwszych trzech planet spoza Układu Słonecznego. To odkrycie miało swoją premierę na zjeździe Amerykańskiego Towarzystwa Astronomicznego w Atlancie w styczniu 1992 roku i zostało opublikowane w prestiżowym czasopiśmie naukowym – Nature.

W 1995 roku uzyskał habilitację z astronomii na Uniwersytecie Warszawskim na podstawie swojej pracy na temat modulacji radiowej emisji pulsarów. W 2008 roku otrzymał tytuł profesora. W lutym 2005 roku ogłosił na konferencji w Aspen, że wraz z Maciejem Konackim odkrył czwartą planetę w układzie planetarnym. Dwa lata później, w maju 2007 roku, wspólnie z grupą polskich astronomów, pod przewodnictwem Andrzeja Niedzielskiego, odkrył planetę HD 17092 b, krążącą wokół gwiazdy o tej samej nazwie. Do tego celu wykorzystano teleskop Hobby-Eberly w Teksasie.

Od 1992 roku Aleksander Wolszczan prowadzi badania oraz wykłady na Uniwersytecie Stanowym w Pensylwanii (Penn State); w latach 1994-2008 także na swojej macierzystej uczelni. Był inicjatorem utworzenia Zakładu Astronomii i Astrofizyki w Instytucie Fizyki Uniwersytetu Szczecińskiego, gdzie objął honorowe kierownictwo. W ciągu swojej kariery wypromował wielu doktorów, w tym Macieja Konackiego oraz Wojciecha Lewandowskiego.

Publikacje (wybór)

Wyniki badań, które przyczyniły się do odkrycia pierwszych planet pozasłonecznych wokół pulsara PSR 1257+12, zostały opublikowane przez Wolszczana w latach 1992-1994 w prestiżowych czasopismach naukowych, takich jak Nature (współautorstwo z Dale’em A. Frailem) oraz Science. W ciągu lat 1986-2010 autor ten współpracował z 136 innymi badaczami, a jego prace zostały cytowane przez ponad 1170 innych autorów w różnorodnych publikacjach naukowych.

Oto wybór najważniejszych prac Wolszczana, uszeregowany według ich znaczenia:

• A planetary system around the millisecond pulsar PSR1257 + 12, A. Wolszczan, D.A. Frail, „Nature” 1992,
• Confirmation of Earth-Mass Planets Orbiting the Millisecond Pulsar PSR B1257 + 12, A. Wolszczan, „Science” 1994,
• The characteristics of millisecond pulsar emission: I. Spectra, pulse shapes and the beaming fraction, Michael Kramer, Kiriaki M. Xilouris, Duncan R. Lorimer, Oleg Doroshenko, Axel Jessner, Richard Wielebinski, Alexander Wolszczan, Fernando Camilo, „Astrophysical Journal” 1998,
• Measurement of Relativistic Orbital Decay in the PSR B1534+12 Binary System, I.H. Stairs, Z. Arzoumanian, F. Camilo, D.J. Nice, J.H. Taylor, S.E. Thorsett, A. Wolszczan, „Astrophysical Journal” 1997,
• Studies of the Relativistic Binary Pulsar PSR B1534+12: I. Timing Analysis, I.H. Stairs, S.E. Thorsett, J.H. Taylor, A. Wolszczan, „Astrophysical Journal” 2002,
• Arecibo Timing and Single-Pulse Observations of Eighteen Pulsars, Wojciech Lewandowski, Alex Wolszczan, Grażyna Feiler, Maciej Konacki, Tomasz Sołtysiński, „Astrophysical Journal” 2004,
• Masses and orbital inclinations of planets in the PSR B1257+12 system, „Astrophysical Journal” 2003,
• Discovery of two radio pulsars in the globular cluster M15, S.B. Anderson, P.W. Gorham, S.R. Kulkarni, T.A. Prince, A. Wolszczan, „Nature” 1990,
• Interstellar interferometry of the pulsar PSR 1237+25, A. Wolszczan, J.M. Cordes, „Astrophysical Journal” 1987,
• A Planetary Mass Companion to the K0 Giant HD 17092, A. Niedzielski, M. Konacki, A. Wolszczan, G. Nowak, G. Maciejewski, C.R. Gelino, M. Shao, M. Shetrone, L.W. Ramsey, „Astrophysical Journal” 2007,
• A nearby 37.9-ms radio pulsar in a relativistic binary system, A. Wolszczan, „Nature” 1991,
• Precision measurements of pulsar dispersion, J.A. Phillips, A. Wolszczan, „Astrophysical Journal” 1992,
• Proper motion, age and initial spin period of PSR J0538+2817 in S147, M. Kramer, A.G. Lyne, G. Hobbs, O. Lohmer, P. Carr, C. Jordan, A. Wolszczan, „Astrophysical Journal” 2003,
• Timing Observations of Four Millisecond Pulsars with the Arecibo and Effelsberg Radio Telescopes, A. Wolszczan, O. Doroshenko, M. Konacki, M. Kramer, A. Jessner, R. Wielebinski, F. Camilo, D.J. Nice, J.H. Taylor, „Astrophysical Journal” 2000,
• Interpulse emission from pulsars at 25 MHz, J.A. Phillips, Alexander Wolszczan, „Astrophysical Journal” 1989,
• A Planet in a 0.6AU Orbit Around the K0 Giant HD 102272, A. Niedzielski, K. Goździewski, A. Wolszczan, M. Konacki, G. Nowak, P. Zieliński, „Astrophysical Journal” 2008,
• The characteristics of millisecond pulsar emission: II. Polarimetry, Kiriaki M. Xilouris, Michael Kramer, Axel Jessner, Alexis von Hoensbroech, Duncan R. Lorimer, Richard Wielebinski, Alexander Wolszczan, Fernando Camilo, „Astrophysical Journal” 1998,
• Timing and scintillations of the millisecond pulsar 1937 + 214, J.M. Cordes, A. Wolszczan, R.J. Dewey, M. Blaskiewicz, D.R. Stinebring, „Astrophysical Journal” 1990,
• High-precision timing of PSR J1713+0747: Shapiro delay, F. Camilo, R.S. Foster, A. Wolszczan, „Astrophysical Journal” 1994,
• Improved timing formula for the PSR B1257+12 planetary system, Maciej Konacki, Andrzej J. Maciejewski, Alex Wolszczan, „Astrophysical Journal” 2000.

W wielu z wymienionych publikacji współautorami byli polscy badacze z Instytutu Fizyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Stowarzyszenia naukowe

Aleksander Wolszczan jest aktywnym uczestnikiem licznych stowarzyszeń naukowych, co podkreśla jego zaangażowanie w rozwój astronomii oraz nauki jako całości. Należy do wielu renomowanych organizacji, w tym:

• Polska Akademia Nauk,
• American Astronomical Society,
• American Association for the Advancement of Science,
• International Union of Radio Science,
• International Astronomical Union,
• Polish Institute of Arts and Sciences of America.

Uhonorowanie

Aleksander Wolszczan jest uhonorowany licznymi nagrodami oraz odznaczeniami, które podkreślają jego znaczący wkład w naukę. W 1977 roku, w uznaniu za jego talent i osiągnięcia, otrzymał Nagrodę Młodych Polskiego Towarzystwa Astronomicznego.

Kolejnym znaczącym wyróżnieniem była nagroda, którą odebrał w 1995 roku w postaci Krzyża Oficerskiego Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej. Warto również podkreślić, że w 1999 roku uznany został przez renomowane czasopismo „Nature” za jednego z autorów 15 fundamentalnych odkryć w dziedzinie fizyki. Jego osiągnięcia w zakresie astronomii zostały docenione w 1998 roku, kiedy to znalazł się na liście „25 odkrywców wszech czasów”, opublikowanej przez pismo „Astronomy”. Dziennikarze często informowali o jego potencjalnej nominacji do Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki, co odzwierciedlało popularne przekonanie, że jego prace zasługują na takie uznanie. Należy zaznaczyć, że Komitet Noblowski nie ujawnia listy nominowanych przez 50 lat od nominacji.

W 1996 roku Wolszczan otrzymał prestiżową nagrodę Beatrice M. Tinsley Prize, przyznawaną przez American Astronomical Society. Jego osiągnięcia w Polsce zostały również dostrzegane. Postanowieniem prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego z dnia 11 listopada 1997 roku, w uznaniu za wybitne zasługi dla polskiej nauki, został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Otrzymał także liczne nagrody za odkrycie pierwszego pozasłonecznego układu planetarnego, w tym Nagrodę Fundacji na rzecz Nauki Polskiej w 1992 roku oraz Fundacji Alfreda Jurzykowskiego w 1993 roku.

W 2006 roku jego nazwisko znalazło się wśród Honorowych Obywateli Miasta Szczecina, obok takich postaci jak Jan Paweł II, Lech Wałęsa, Kazimierz Majdański oraz Władysław Bartoszewski. Dodatkowo, w 1999 roku został członkiem grupy „Szczecinianie Stulecia”, wyłonionej w plebiscycie zorganizowanym przez szczeciński oddział Gazety Wyborczej, Polskie Radio Szczecin oraz TVP Szczecin. W tym samym roku uhonorowano go tytułem Ambasador Szczecina 2005.

W Toruniu zyskał honor w postaci pierwszej z „katarzynek” w Piernikowej Alei Gwiazd, znajdującej się na Rynku Staromiejskim, gdzie umieszczone są podpisy znanych torunian. Wyróżniono go tam jako Torunianina XX wieku, co jest znaczącym uznaniem.

W 2007 roku ukazał się film dokumentalny w reżyserii Jana Sosińskiego noszący tytuł „Gwiazdor – Aleksander Wolszczan”, który przybliża widzom sylwetkę naukowca oraz jego pasje, a także opowieści o jego życiu przed emigracją do Stanów Zjednoczonych.

W 2017 roku stał się laureatem Medalu Bohdana Paczyńskiego, co dodatkowo podkreśla jego znaczenie w świecie nauki i astronomii.

Reperkusje współpracy z SB

Na początku października 2008 roku polskie media ujawniły kontrowersyjne informacje dotyczące Aleksandra Wolszczana, które dotyczyły jego współpracy z Służbą Bezpieczeństwa w latach 1973–1986. O wadze tego odkrycia świadczy fakt, że sam naukowiec przyznał się do tego, jednak zaznaczył, że wszystkie pomówienia, jakie miały miejsce w trakcie jego kontaktów z urzędnikami, dotyczyły jedynie nieistotnych kwestii, które były znane publicznie i nie miały potencjału zaszkodzenia innym.

Chociaż na sytuację tę zareagowano zaskoczeniem, to już na początku października Wolszczan podjął decyzję o rezygnacji z etatu na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Rektor uczelni zaakceptował tę decyzję, jednak obie strony jednogłośnie wyraziły wolę kontynuacji współpracy naukowej w przyszłości. W 2012 roku w przestrzeni publicznej pojawiła się informacja, że jeden z dwóch kandydatów na rektora UMK, profesor Andrzej Tretyn, która uzyskała przewagę w zbliżających się wyborach, postanowił rozszerzyć możliwość powrotu Wolszczana na uczelnię, składając mu oficjalne zaproszenie do pracy.

Opinie na temat tej sytuacji były skrajnie podzielone, co tylko potęgowało żywe dyskusje w świecie akademickim oraz medialnym.

---

Oceń: Aleksander Wolszczan

---